خبرنگاران مجتبی میرزاده؛ نابغه بی ادعای موسیقی ایران - مجله آیرخ

موسیقی میرزاده یا به عبارت روشن تر، جهانی ملودی ها و تنظیم هایی که آفریدۀ ذوق و خلاقیت نیرومند زنده یاد مجتبی میرزاده است، برای آنهایی که گوششان با انواع ساخته های باکلام و بی کلام آشنا است، برای آنها که دلباخته ملودی های شیرین و دلفریب هستند و از تنظیم های ارکستریِ پُرشور و حال لذت می برند، خیلی آشناتر است تا نام و تصویر و گفته های او، که در مدت چهل سال آنها را ساخت و اجرا کرد. [1] این توصیفِ کوتاهِ سید علیرضا میرعلی نقی، پژوهشگرِ نام آشنای موسیقی ایرانی، از مجتبی میرزاده است؛ توصیفِ مُجمَلی که با همۀ اختصارش، به راستی جانِ کلامِ همۀ گفتنی ها را درباره یکی از برجسته ترین و کاربلدترین موسیقیدانانِ معاصر دارا است: موسیقی دانی استاد که شهرتش به اندازه اعتبار و مرتبه والای موسیقایی اش نیست؛ موسیقی دانی به نام مجتبی میرزاده.

بعضی از مخاطبانِ موسیقی که با آهنگ های متنوعی در گونه های مختلفِ موسیقایی خاطره دارند از موسیقی سنتی و محلی گرفته تا موسیقی انقلابی و دفاع مقدس و موسیقی کوچه و بازاری و موسیقی پاپ و نیز موسیقی فیلم، شاید خودشان ندانند که آهنگساز یا تنظیم کننده یا نوازنده آهنگِ دلخواهشان، مجتبی میرزاده بوده است؛ مردی که در بیست و هفتم از اسفند 1324 در کرمانشاه به دنیا آمد و گرچه در شصت سالگی در 26 تیر 1384 در تهران به رحمت حق پیوست اما تا نغمه و نوا در این عالم به گوش می رسد، نام و یاد و هنرِ او نیز باقی و جاوید خواهد بود؛ و به راستی هنرمند را چه مُزدی برتر از این تواند بود که نامِ نیکش تا همیشه ماندگار بماند که شیخ اجلّ به زیبایی گفته است:

سعدیا مردِ نکونام نمیرد هرگز /// مرده آن است که نامش به نکویی نبرند.

تنوّعِ موسیقایی

در موسیقی ایران شاید هنرمندانِ کمی باشند که گستره و تنوعِ گونه های موسیقاییِ فعالیت هایشان همچون مرحوم استاد مجتبی میرزاده باشد. به نام این خوانندگان دقت کنید: اکبر گلپایانی (موسیقی ایرانی)، حسین خواجه امیری (موسیقی ایرانی)، علیرضا افتخاری (موسیقی ایرانی)، محمدرضا شجریان (موسیقی ایرانی)، نادر گلچین (موسیقی ایرانی) رضا سقایی (موسیقی لری)، حسن زیرک (موسیقی کردی)، محمد گلریز (موسیقی انقلابی و دفاع مقدس)، مظهر خالقی (موسیقی کردی)، محمد اصفهانی (موسیقی پاپ)، ملک محمد مسعودی (محلی بختکمک)، جمشید نجفی (پاپ)، محمدرضا عیوضی (پاپ)، پیام عزیزی (موسیقی مقامی کردی)، جهانگیر افشین (پاپ)، عزیز شاهرخ (کردی)، امان الله تاجیک (موسیقی کوچه و بازاری)، همایون کاظمی (اصیل ایرانی)، افشین مقراضی (پاپ) و چنگیز حبیبیان (پاپ). به این نام ها بیافزایید نام آنهایی را که پس از انقلاب از کشور رفتند و نیز اضافه کنید عنوانِ فیلم هایی را که میرزاده موسیقی متنِ آنها را ساخته است؛ فیلم هایی چون مسافران مهتاب (مهدی فخیم زاده)، گل ها و گلوله ها (ناصر مهدی پور)، پنجمین سوار سرنوشت (سعید مطلبی)، خانه عنکبوت (علیرضا داوودنژاد، درشکه چی (نصرت کریمی).

مجتبی میرزاده یا برای خوانندگانِ یادشده آهنگ ساخته است (مانند آثاری که برای حسن زیرک یا مظهر خالقی ساخته)، یا آهنگ هایی را برایشان تنظیم کرده است (مانند آلبومِ زار گل با صدای علیرضا افتخاری) و یا در اجرای آهنگ هایی با صدای آنان حضور داشته و نوازندگی کرده است. با مرور همین نام ها و حوزه موسیقاییِ آنان تعیین می شود که مجتبی میرزاده تا چه حد تجربه های موسیقایی متنوعی را پُشت سر گذاشته بوده است.

نبوغ و سخت کوشیِ نوجوانی کرمانشاهی

مجتبی میرزاده که از نوازندگان چیره دست ویلون، کمانچه و سه تار به شمار می رفت، مانند هر هنرمندِ اصیل، نبوغ و استعدادِ خدادادی خویش را با پشتکار و سخت کوشی و کوشش همراه کرد تا بشود مجتبی میرزاده. وی در گفت وگویی بدین موضوع اشاره کرده است که به سبب اینکه مرحومِ پدرش با نوازندگی کردن وی مخالف بوده به ناچار به صورتِ خودخوانده و بی بهره گیری از استادی جدّی مجبور بوده نواختنِ ویلون را با گوش دادن به نوازندگی هایی که از رادیو پخش می شده، فرابگیرد: یادش بخیر؛ با چه مصیبتی کارم را آغاز کردم. یواشکی و دور از چشم پدر آغاز کردم به تمرین در یک اتاق کوچک...؛ بدون معلم. آن زمان ساز، تنها از رادیو پخش می شد. من شیفته نوازندگی آقای پرویز یاحقی بودم. خیلی سعی می کردم که او را الگوی خودم قرار بدهم. شب و روز من شده بود آرشه کشی. بعد هم که کمی گذشت، چند کتاب درخصوص ساز ویلون به دستم رسید که خیلی کمک حالم شد. [2]

مجتبی میرزاده در همان نوجوانی از کرمانشاه به سنندج می رود و در آنجا می تواند با فراغت خاطر بیشتری به ساز زدن بپردازد. وی در سنندج با ارکستر حسن کامکار (پدر اعضای اصلی گروه کامکارها) همکاری می کند و پس از چندی دوباره در سال 1339 به کرمانشاه بازمی شود: من به رادیو کرمانشاه رفتم و صدای ساز من مورد تأیید استادانِ آن زمان قرار گرفت. آهنگ های متعددی تنظیم کردم که با صدای حسن زیرک، ابراهیم خوشنوا، مرتضی تندر، مظهر خالقی و خیلی های دیگر ضبط و پخش شد. [3]

مجتبی میرزاده در اردوهای دانش آموزیِ رامسر خوش درخشیده بود و در رشته های گوناگونی چون نوازندگی ویلون، سنتور، تار و حتی نقاشی توانسته بود، رتبه برتر را به دست بیاورد. همین حضور پیروز در اردوهای رامسر این نوجوان کرمانشاهی را با استادانِ موسیقی آشنا می کند و سبب سازِ رفتنِ وی به تهران می شود. میرزاده در سال 1346 با کسب رتبه سوم آزمون در دانشگاه هنرهای زیبا پذیرفته می شود و یک سال بعد هم از آزمون رادیو با تأیید بزرگانی چون مرحومان استادان علی تجویدی، مصطفی کسری، حبیب الله بدیعی و محمد میرنقیبی سربلند بیرون می آید تا بدین ترتیب همکاری خود را با رادیو در تهران آغاز کند. [4]

لحنِ شخصی مجتبی میرزاده

نوازندگان بسکمک در عالم موسیقی می آیند و می فرایند؛ بعضی چهره می شوند، بعضی مدرس و معلمِ سازِ خود می شوند و شماری به نوازندگی در ارکسترهای بزرگ می رسند، اما عده اندکی هستند که در سازِ تخصصی خویش، به لحنی خاص و منحصربه فرد دست می یابند. در موسیقی ایران الی ماشاءالله نوازنده ویولن تربیت شده، اما از میانِ همه آنان، تنها یک نفر شده است پرویز یاحقی که به محض شنیدنِ اندکی از صدای سازش، می توان تشخیص داد که نوازنده، پرویز یاحقی است و نه دیگری. مجتبی میرزاده نیز در سازهای ویلون و کمانچه به لحنی شخصی و متمایز از دیگران دست یافته بود.

میرعلی نقی درباره شیوه نوازندگی مجتبی میرزاده یادآور شده است که سلوکِ موسیقایی و فردیِ وی به گونه ای بود که در پی رسیدن به نوازندگی در ارکستر سمفونیک نبود، او می توانست نوازنده قطعات خود باشد. یک بداهه نواز استثنایی و گاه در حدّ معیارهای بین المللی، با ذهنیتی آزاد و بی مرز و با توانایی هایی که اندیشیدن به آنها در مخیلّه یک ویلونیست کنسرواتوارگذرانده و یا سه تارنوازِ حافظِ چند ردیف نمی گنجد. آنهایی که شگفت آفرینی های او را در مجالس محبت آمیز دیده اند، نیک به یاد دارند که قدرت تخیل و تنوع ایده های ملودیک و نیرومندی لحن و بیان مجتبی میرزاده در نوازندگی چه بوده است.

مهم ترین خصوصیت نوازندگی میرزاده، در کمانچه و ویلون، استفاده از افه های مخصوص، لحن های گونه گون و دینامیسم منحصربه فردی بود که گاه با زیرکی و ظرافتِ بسیار اجرا می شد و در مخاطب مؤثر می افتاد. جهان موسیقاییِ شخصیِ او حدّ و مرزی نمی شناخت. اگر سرحال و سر ذوق بود و می خواست با شیطنت معصومانه ای شنوندگانش را به شگفتی وادارد، می توانست از یک ملودی قدیمی کُردی آغاز کند، آن را به نغمه ای در ردیف پیوند بزند، باظرافت، از همان راه طرح ملودی مشهوری از یک اثر کلاسیک را بنوازد، از همان، به یک ترانه معروف مردمی- از همان ها که به شیرینی و دلرباییِ بسکمک می نواخت- راه بازکند و ناگهان با یک آکورد چهارصدایی و افه های کولی وار روی ویلون یا کمانچه اش، بخش هایی از یک بداهه نوازی معروف موسیقی جَز، تکه هایی از یک راگای هندی و هرچه دلش می خواست، اجرا کند. او این شعبده بازی عجیب در جهان صداها را طوری انجام می داد که واقعاً از هیچ کس دیگری جز او ساخته نبود. تنها نوازنده ای بود که توانایی حضور و اجرا در هر نوع نظام موسیقایی را تا حدی داشت و در بعضی از نظام ها تا حدّ بسکمک، که باعث حیرت و تحسین می شد. [5]

نوازنده ای چیره دست

استاد کامبیز روشن روان، از برجسته ترین آهنگسازانِ موسیقی ایرانی و یکی از موسیقی دانانی است که بی آنکه درگیرِ تعارف های صنفی و رودربایستی های ناشی از رفاقت ها و همکاری ها شود، دیدگاهِ کارشناسانه خود را درباره افراد و موضوع های موسیقایی بیان می کند. وی که در حوزه ساخت موسیقی فیلم نیز صاحب اثر است و موسیقی زیبای مجموعه امیرکبیر (به کارگردانی سعید نیکپور)، حاصلِ هنر او است، دیدگاه خویش را درباره هنر مجتبی میرزاده این طور شرح داده است:

در بسکمک از ضبط های استودیوییِ آثار خود، از او به عنوان نوازنده ویلون، کمانچه و سه تار بهره گرفتم تا صدای گرم و دلنشین سازش زینت بخشِ موسیقی ام باشد. در استودیو غالباً با جملات شیرین و گاه با اجراهای جذّاب و خلاقانه خود از آثار آهنگسازان داخلی و خارجی فضایی چنان شاد و سرگرم کننده به وجود می آورد که گاهی زمان را گم کرده، فراموش می کردم برای چه منظوری در استودیو هستم. ولی در هنگامِ ضبط بسیار جدّی، دقیق و بدون خطا و با رعایت تمامی حالات احساسی نوشته شده در نُت ها، مطالب مربوط به خود را اجرا می کرد.

در ضبط های استودیویی، نوازندگان برای اولین بار نُت های مربوط به ساز خود را که باید اجراکنند، می بینند. بنابراین برای کسب آمادگی و اجرای بهتر موسیقی، قسمت هایی از نُت ها را قبل از اجرا تمرین می کنند. ولی مجتبی گویی تمام آن نُت ها را از قبل آماده کرده و این گونه به نظر می رسید که موسیقی را بارها اجرا کرده است. چنان با تسلط، مهارت، شور و احساس می نواخت که به سختی می توانستم باور کنم اولین باری است که نُت ها را می بیند. [دولت عشق؛ کامبیز روشن روان؛ روزنامه شرق؛ سه شنبه 28 آبان 1392؛ شماره 1884.]

سهمِ میرزاده در خاطره سازی با آهنگ های انقلابی

از صلابتِ ملّت و ارتش و سپاه ما

جاودانه شد از فروغ سحر، پگاه ما

صبح آرزو دمیده از کرانه ها

شاخه های زندگی زده جوانه ها

این پیروزی، خجسته باد این پیروزی...

بسکمک از ما ایرانیان این سرودِ غرورآفرین را با صدایِ سراسر خاطره استاد محمد گلریز شنیده ایم؛ سرودی که به یُمنِ آزادی خرمشهر از تصرف بعثیان ساخته شده است. آهنگِ خجسته باد این پیروزی را استاد احمدعلی راغب در مایه بیات ترک ساخته و شعرِ زیبای آن را هم روانشاد استاد حمد سبزواری سروده است. مرحوم استاد میرزاده هم آن را برای ارکستر تنظیم کرده است.

محمد گلریز درباره نقشِ میرزاده در خلقِ آثارِ اینچنینی گفته است که یاد و خاطره مرحوم مجتبی میرزاده را گرامی می دارم. ایشان واقعاً خدمت بزرگی به آهنگسازی انقلاب کرد. بیشتر آهنگ های انقلابی از یادگارهای او است. این بانگ آزادی است از نمونه کارهای او است...؛ ایشان تنظیم این کار را بر عهده داشتند و نیز اغلب سرودهای مربوط به شهید مطهری را تنظیم کردند [6]

از دیگر آهنگ های انقلابیِ مهمی که مجتبی میرزاده تنظیم کننده آن بوده است، سرودِ ای مجاهد شهید مطهر است که در رثای شهادت استاد شهید مرتضی مطهری با صدای محمد گلریز اجرا شده.

خونی که برای موسیقی فیلم صدقه داده شد

استاد مجتبی میرزاده همچنان که با کوشش و ممارست توانسته بود به ارکسترهای رادیو و فرهنگ و هنر راه یابد و در آنها به نوازندگی بپردازد با اعتمادبه نفس و کوششِ هنرمندانه خویش توانست به عالمِ ساخت موسیقی فیلم نیز راه یابد؛ چیزی که تا پیش از آن، آرزویش بوده است. وی در این باره گفته است که هر وقت فیلم هایی را می دیدم که مثلاً آهنگ آن را آقای [مهدی] خالدی ساخته بود یا هر هنرمند دیگر، با ولع زیاد ملودی آن را از حفظ می کردم، بعد هم کلی غبطه می خوردم که خدایا آیا می شود، روزی بتوانم برای یک فیلم آهنگ بسازم. [7]

اما این اتفاق با پیشنهاد نصرت کریمی برای ساخت موسیقی فیلم درشکه چی به میرزاده جوان داده می شود. مجتبی میرزاده جزو نوازندگانی بوده که در ارکستری که قطعه ضربیِ بخشی از فیلم درشکه چی را اجرا می کرده، حضور داشته است. هنگامِ اجرا و ضبط، نصرتِ کریمی از شیوۀ صحیحِ در دست دریافتِ آرشه و نوازندگیِ ویلونِ میرزاده بسیار خوشش می آید. همین سبب می شود که پیشنهادِ ساختِ آهنگ فیلمِ خود را به وی بدهد. کریمی چگونگیِ دادنِ این پیشنهاد را این طور شرح داده است:

برای ساخت موسیقی متن درشکه چی بودجه کافی نداشتم تا از موزیسین های مشهورِ آن زمان دعوت به همکاری کنم. در جست وجوی جوان بااستعدادی بودم که ضمن آشنایی با موسیقی ایرانی، از موسیقی پروگرام غربی، که توصیفی است، آگاه شود. میرزاده با اجرای عملیِ آهنگ ضربی مرا قانع کرد که موسیقی سنتی را به خوبی می شناسد و اینکه دانشجوی دانشکده موسیقی بود و مبانی موسیقی علمی جهانی را تعلیم می گرفت، این نوید را به من می داد که به اصول موسیقی کلاسیک غربی، کمپوزوسیون، کنترپوآن و موسیقی سمفونیک پروگرام (توصیفی) نیز می تواند آشنایی داشته باشد. ضمناًً چون جوان و در جست وجوی نام بود، استحقاق آن را داشت که حمایت شود. در پروبال دادنِ او احساس وظیفه کردم و فوراً با میرزاده در دفتر کارم قرار ملاقات گذاشتم. در ملاقات چند ساعته که با هم داشتیم، به او پیشنهاد همکاری کردم؛ قرار شد موسیقیِ متنِ درشکه چی را او بسازد. [8]

مجتبی میرزاده در کنار علی رحیمیان و هادی آزرم

اما ماجرا و ادامه اش را به روایت میرزاده بخوانیم تا بهتر به روحیه قوی آن هنرمند کم نظیر و اعتماد به نفسِ برآمده از نبوغ، آگاهی و طلبگی اش در راه هنر و آموختن، پی ببریم. مجتبی میرزاده واکنشِ خویش در قبال پیشنهاد نصرت کریمی را این گونه تعریف کرده است: داشتیم موسیقیِ تصنیف را اجرا می کردیم که استاد کریمی بالای سر من ایستاد. بعد هم به من گفت تو بهتر از بقیه ویلون می زنی؛ آیا حاضری برای فیلم موسیقی بسازی؟ خجالت کشیدم که بگویم بلد نیستم! تا آن روز من با خیلی از سازهای ارکستر آشنایی نداشتم. ازطرفی، همکاری من با استاد کریمی یک شانس بود که نمی خواستم آن را از دست بدهم. با گستاخی گفتم بله استاد، حتماً. بعد آغاز کردم به پُرس وجو در مورد سازها. از نوازنده کنترباس درمورد سازش پرسیدم. از [نوازنده] ویلونسل همین طور. وسعت و امکاناتِ سازش را جویا شدم و خلاصه رفتم دانشکده و از سایر هم کلاسی هایم در مورد سازهای تخصصیشان پرسیدم. از نظر ملودی هم خیلی قوی بودم. بعد هم آغاز کردم به پرورش ملودی هایی که در ذهنم انباشته بودم. تنظیم آنها برای ارکستر بزرگ کاری سخت بود، اما باید از عهده آن برمی آمدم.

از استاد کریمی پرسیدم که برای موسیقی فیلمش تِمِ خاصی در نظر دارد؟ گفت قصه فیلم براساس ترانه معروف دوستت دارم است؛ می خواهم روی همین کار کنی. من هم ملودی این ترانه را به شکل های مختلف بسط دادم که سرانجام شد اولین موسیقی متن فیلم که من ساختم... . من در موسیقی فیلم آن طور به پیروزیت رسیدم که در طول مدت کوتاهی پیشنهادهای خوبی با دستمزد بالا داشتم. آن روز که از استودیو فیلمسازی بیرون آمدم، دلم می خواست تا به شکرانه این پیروزیت صدقه بدهم، اما پولی نداشتم. همین طور که در خیابان ارباب جمشید (که بیشتر استودیوهای فیلم سازی در آنجا متمرکز بودند و درواقع هالیوود ایران به شمار می آمد) راه می رفتم؛ یک بانک خون دیدم. رفتم و خون خودم را اهدا کردم. دو واحد خون به شکرانه آن پیروزی. [9]

مجتبی میرزاده و محمدجلیل عندلیبی

مرحوم استاد میرزاده ساختِ موسیقی متنِ چهل و اندی فیلم را در کارنامه خویش ثبت کرده است که بیش از سه چهارم آنها مربوط به آثارِ پیش از انقلاب است. به جز فیلم هایی که پیش تر از آنها نام برده شد، آثاری چون جایزه (علیرضا داوودنژاد)، اعدامی (محمدباقر خسروی)، قرنطینه (مسعود اسداللهی) و مدرک جرم (منوچهر حقانی پرست)، از جمله دیگر فیلم هایی است که در سال های پس از انقلاب، مجتبی میرزاده آهنگ آنها را ساخته است.

با این همه و با وجود نبوغ و استعدادِ چشمگیرِ مجتبی میرزاده در ساخت موسیقی فیلم، وی از اوایل دهه هفتاد دیگر در این حوزه به فعالیت نپرداخت و عمده وقت خود را به اجرا و تنظیمِ آهنگ های گوناگون آهنگسازانِ مختلف صرف می کرد. فریدون ناصری، آهنگساز و رهبر ارکستر نامدارِ موسیقی ایران که خود از بنیانگذاران کانون آهنگسازان سینمای ایران بوده است، در گفت وگویی ضمن ستایشِ ذوقِ میرزاده در آهنگسازی فیلم، از شرایطی که موجب شده بود، چون اویی در حوزه موسیقی فیلم کم کار باشد، گله کرده بود: اگر بخواهم فرد پُرذوقِ دیگری در این زمینه معرفی کنم، از مجتبی میرزاده نام می برم؛ اما شما ببینید آیا اصلاً در بعضی سال ها از او نامی برده می شود؟ هر سه یا چهار سال، یک موسیقی سفارش می گیرد؛ اما این اسم های جدید که فقط بلدند ادای دیگران را دربیاورند، کار و بارشان پُررونق است. [10]

به هر روی، مجتبی میرزاده گرچه در سال های اوج پختگیِ هنریِ خویش به مشیت حضرت باری تعالی همان راهی را رفت که پیش از وی بزرگانی چون خالدی، بدیعی و صبا رفته بودند و راهی دکمک شد که قبل از او بسکمک از اهل هنر و فرهنگ در آن اقامت گزیده بودند، اما با آثارِ زیبایی که از خود برجای نهاده، همچنان در جامعه ما به حیاتِ هنری خویش ادامه می دهد. خدایش بیامرزاد.

ارجاع ها:

1. صاعقه استعداد: به یاد مجتبی میرزاده؛ سید علیرضا میرعلی نقی؛ مجله مقام موسیقایی؛ شماره 41، شهریور 1384؛ ص 41.

2. تا کی باشد که من بروم؛ گفت وگوی فروغ بهمن پور با استاد مجتبی میرزاده؛ مجله مقام موسیقایی؛ شماره 41، شهریور 1384؛ ص 49.

3. همان.

4. همان. ص 50.

5. صاعقه استعداد: به یاد مجتبی میرزاده؛ سید علیرضا میرعلی نقی؛ مجله مقام موسیقایی؛ شماره 41، شهریور 1384؛ ص 42.

6. گفت وگو با محمد گلریز پیرامون موسیقی دفاع مقدس: آوازخوان جنگ؛ مجله سوره؛ مهر و آبان و آذر 1386؛ شماره 35؛ ص 95.

7. تا کی باشد که من بروم؛ گفت وگوی فروغ بهمن پور با استاد مجتبی میرزاده؛ مجله مقام موسیقایی؛ شماره 41، شهریور 1384؛ ص 50.

8. خاطره فراموش نشدنی از زنده یاد مجتبی میرزاده؛ نصرت کریمی؛ مجله بخارا؛ شماره 43، مرداد و شهریور 1384؛ ص 433.

9. تا کی باشد که من بروم؛ گفت وگوی فروغ بهمن پور با استاد مجتبی میرزاده؛ مجله مقام موسیقایی؛ شماره 41، شهریور 1384؛ ص 50.

10. گفت وگو با استاد فریدون ناصری درباره موسیقی فیلم: موسیقی ایرانی و نیازهای تصویری؛ مجله مقام موسیقایی؛ شهریور 1384، شماره 41؛ ص 11.

منبع: ایرنا