نظر ناظر پروژۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله چیست؟ - مجله آیرخ

جهت دریافت خدمات تعمیرات ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید.

مرمت دو ترک از گنبد مسجد شیخ لطف الله، موضوعی است که حتی با توضیحات مکرر مدیریت پایگاه دنیای میدان نقش دنیا و پیمانکار این پروژه در حضور اهالی رسانه نیز هنوز درباره آن اقناعی حاصل نشده است. انتقادها تا جایی پیش رفت که اسحاق دنیاگیری، معاون اول رئیس جمهور از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواست با تبیین و تشریح دقیق اقدامات اجرا شده، دغدغه علاقه مندان و صاحب نظران نسبت به مرمت این مسجد تاریخی را مرتفع سازد و شخصاً بر این امر نظارت مستمر داشته باشد. اگرچه دیدگاه یکی از اعضای هیئت اعزامی از سوی علی اصغر مونسان به اصفهان برای بازدید از پروژۀ مرمتی گنبد مسجد شیخ لطف الله نیز منتقدان را قانع نکرد.

خبرنگاران، بر آن شد تا انتقادهایی را که به مراحل مختلف این پروژه وارد شده، از دیدگاه منصور عسگری خوراسگانی ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله و کارشناس نظارت بر پروژه های تزئینات کاشی کاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، دارای دکترای مدیریت ساخت و دانش آموختۀ کارشناسی حقوق و کارشناسی ارشد مهندسی عمران آنالیز کند. اظهاراتی مفصل و ادامه دار، که خوانش آن نتایج قابل توجهی را برای علاقه مندان به بحث مرمت گنبد شیخ لطف الله خواهد داشت. مشروح گفته های او چنین است:

در مورد مسجد شیخ لطف الله اظهارنظرهای بسیاری شده است. دوستانی می گفتند که مسجد شیخ لطف الله فرونشست دارد، دوستانی می گفتند مشکل سازه­ ای دارد. این ها در چهارچوب حرف است. به هرحال اعتباری برای مسجد شیخ لطف الله در نظر گرفته شد که کاشی هایش آنالیز شود. بخشی از کاشی های گریو گنبد ریخت که بخشی از آن توسط واحد امانی اداره کل مرمت شد و آنالیز ها نشان داد که آسیب فراتر از این حرف ها است و کاشی ها در اکثر بخش­ها جداشده اند.

وقتی کاشی های گریو گنبد ریزش کرد، ازنظر مسائل حفظ ایمنی و جلوگیری از وارد آمدن آسیب به مردم هم که شده، ضروری بود به مرمت آن ورود کنیم. پس از آنالیز طرح­های مرمتی مختلف که انجام گرفت، سعی شد روش اجرا و ترکیب مصالح مورد استفاده را بهتر کنیم، ضخامت دوغاب ها که درگذشته زیاد بود را کم کردیم تا بتوانیم ضعف ها را پوشش دهیم. قسمت هایی از کاشی­های گریو که ریزش نموده بود را نیز به صورت موضعی ترمیم کردیم.

وقتی ملات زیر کاشی فرسوده و پودر شده و چسبندگی ندارد با تزریق موضعی شاید یک یا دو سال پابرجا بماند ولی دوباره آسیب می بیند و به همین دلیل است که ما باید مسائل را در کنار هم ببینیم. در مدیریت پروژه باید هزینه، زمان و کیفیت را با هم ببینیم و مسائل اجتماعی را هم در نظر بگیریم که آیا این پروژه منجر به مسائل اجتماعی و نگرانی­های عمومی می شود؟ آیا کاهش رونق اقتصادی داریم؟ و مسائل مختلف دیگر که باید قبلاً آنالیز شود.

مرمت موضعی برای گنبد جوابگو نبود

این را باید گفت که اگر مرمت گنبد شیخ لطف الله الان آغاز نمی شد دو سال دیگر حتماً باید انجام می­ شد آن هم زمانی که با ریزش بیشتر کاشی­ها روبرو می شدیم. متأسفانه کاشی­ها چین خورده و ملات چسبندگی خود را از دست داده است و کاشی ها جداشده اند. من هم ابتدا نگاهم به مرمت گنبد موضعی بود و دیدی که از پایین داشتم فکر می ­کردم این قابلیت وجود دارد که به صورت موضعی آن را مرمت کنیم اما با دیدن و آنالیز بیشتر به این نتیجه رسیدیم که با مرمت موضعی شاید عمر کاشی را تنها دو سال افزایش دهیم.

مرمت اضطراری است، اساتید فوریت را درک نمی­ نمایند

بعضی موضوعات هست که باید بلافاصله به آن فکر شود اما وقتی از بسیاری حضرات و اساتید نظرخواهی می ­شود تازه می خواهند پژوهش نمایند و قرارداد ببندند! فوریت را درک نمی­ نمایند که مرمت اضطراری است. به هرحال وقتی گریو گنبد مسجد شیخ لطف الله آسیب دید، قراردادی با عنوان مرمت کاشی­های ایوان ورودی و گنبد مسجد شیخ لطف الله آماده شد.

املای ننوشته غلط ندارد

صد درصد هیچ املای نانوشته غلط ندارد اما اینکه این غلط ­ها چقدر ناشیانه و چقدر غیرقابل جلوگیری بوده است اهمیت دارد. زمان در مرمت بنا خیلی مهم است. شاید اگر به موقع به داد گریو گنبد نمی­رسیدیم الان هیچ کدام از کاشی­ های کتیبه نبود. در مسجد شیخ لطف الله اولین گام این بود که گنبد و گریو گنبد مرمت شود و بعد نمای بدنه ورودی مسجد که بخشی از آن کاشی های هفت رنگ دارد در مرحلۀ بعد قرار گیرد. این موضوع هم پیش بینی شده بود که گنبد را به صورت موضعی مرمت و قطعه گذاری کنیم و تزریق اجرا شده و موزون سازی و استحکام بخشی پشت کاشی همه به صورت موضعی انجام شود و تا آنجا که می شود دست به جراحی نزنیم.

استاد رضایت، برنده مناقصۀ گریو گنبد بود

به وسیله سامانه مناقصات، اول آقای رضایت به واسطۀ قیمت پایین ­تر نسبت به پیمانکار دوم انتخاب و کار مرمت کاشی کاری گریو را آغاز کار کردند که قرارداد این بخش از مسجد در 22 اردیبهشت 97 با ایشان بسته شد و آقای عنایتی نفر دوم بودند. شرایط مرمت گریو گنبد خوب جلو رفت و بیش از 95 درصد همان قطعات کاشی­ها برچیده و مجدداً اجرا و ماهیت متریال و طرح حفظ شد. مرمت گریو حدود شش ماه طول کشید. گریو تمام شد و دیدیم وضعیت کاشی های گنبد بسیار نامناسب است که مدیریت پایگاه تصمیم گرفتند، گنبد هم مرمت شود.

تصمیم گیری برای مرمت گنبد در حوزۀ پایگاه میراث دنیای نقش دنیا

ما واقعاً ناگزیر به برچیده شدن کاشی ها بودیم البته دو یا سه متر ابتدای گنبد به­ واسطه این که استحکام لازم را داشت برچیده نشد و سرجای خودش ماندگار شد ولی در قسمت های خیز گنبد کاشی­ها از سطح جداشده و چسبندگی ملات از بین رفته بود. تصمیم بر این شد این قسمت­ ها مرمت شود ولی اینکه چطور و توسط چه کسی همۀ این ها مسائلی است که در حوزۀ پایگاه تصمیم­گیری شد.

استاد کاشی کار کنار تیم مرمت حضور داشت

تجربۀ ما نشان می­ دهد که سخت­ ترین کارهای عمرانی و معماری، کار گنبد است. شاید در یک حوزه خاص تجربۀ یک جوان بیشتر باشد چون درگیر آن موضوع است هر یک پروژه­ خود یک مدرک تحصیلی است. کاشی کاری گنبد شرایط خاص خودش را دارد، در ارتفاع قرار گرفته است، چندقوسی است و دقت برداشت، پیاده سازی، قالب سازی و نصب خیلی مهم است. ممکن است کسی کاشی کار باشد ولی گنبدسازی نداند و نتواند کاشی کاری گنبد را انجام دهد به همین دلیل در اثر بی تجربگی به بنا آسیب می رساند. هرکسی تخصص گنبد را ندارد در این کار باید علم و تجربه و اصول کار دخیل باشند. گنبد به واسطه خیز و شیبی که دارد می تواند آبگیر شود و برف و باران را در خود نگه دارد که این برف به داخل پوسته گنبد فرو رفته و موجب فاسدشدن ملات و از بین رفتن چسبندگی ملات شده، به خصوص در قسمت های نه­ سرد گنبد که اغلب ریزش­ها از این قسمت اتفاق می افتد. در این پروژه درست است که آقای رضایت کاشی کار نبود ولی استاد کاشی کار در کنار تیم مرمت گنبد شیخ لطف الله حضور داشت.

به سمت نوسازی نرفتیم

همه، استاد رحمت الله رضایت را به عنوان استادی چیره دست در طاق­ زنی و رسمی ­بندی می­ شناسند و ایشان واقعاً در این حوزه متخصص هستند، طاق­ زنی ها و رسمی بندی در تالار تیموری را استاد رضایت کار کردند و هیچ کس جز ایشان نمی ­توانست واقعاً در این حد به خوبی کار کند. در مسجد جامع عتیق و مدرسه مظفری هم کار بسیاری انجام داده­ اند. اما شاید نگاه مرمتی ایشان نسبت به نگاه تخصصی شان کمی ضعیف­ تر باشد فرزندان ایشان هم با توجه به تجربه کار تخصص عمران دارند؛ اما با همۀ این موارد سعی شد پروژۀ گنبد مسجد شیخ لطف الله با نگاه مرمتی پیش برود و واقعاً هم به سمت نوسازی پیش نرفتیم.

قالب دقیق و قوس یکنواخت است

قسمت های نه­ سرد گنبد بیشترین آسیب ها را دیده و خواهد دید چرا که در این قسمت موضوع یخ زدگی اتفاق می افتد و بنا آسیب می بیند. قوس گنبد با استفاده از دوربین های نقشه ­برداری برداشت شد که البته مهم ترین کار مرمت گنبد، برداشت قوس گنبد است و در این پروژه این مهم به صورت دقیق برداشت شد و قالب به خوبی تهیه و پیاده شد. از این نظر به ضرس قاطع می گویم که قالب خیلی دقیق و قوس خیلی یکنواخت گرفته و اجرا شد. در حوزه طرح برداری هم به خوبی طرح از روی گنبد برداشت و در قالب پیاده شد و با نظارت دیگر همکاران ازجمله آقای مهندس نیکو بخش هایی که طرح احتیاج به اصلاح داشت، اصلاح شد که البته من در این بُعد دخالتی نداشتم و تنها در بُعد فنی و اجرایی دخالت داشتم. طرح پیاده و کاشی ها به همان ترتیب برچیده شد.

هیچ کاشی ای طی مرمت جابجا نشده است

هیچ کاشی طی مرمت دو ترک گنبد مسجد شیخ لطف الله جابجا نشده و این واقعیت است. کاشی انواع مختلف دارد اما کاشی هفت رنگ و معرق، دو دسته کلی آن است که کاشی معرق به صورت پازل است و نمی توان آن را دانه دانه روی کار اجرا کرد به همین دلیل ابتدا باید قالب را پیاده کرد و بعد کاشی به صورت برعکس روی قالب چیده می­ شود و پس از سازو کشی، پارچه بندی انجام و درنهایت قطعات نصب می شود. نوع کاشی مورد استفاده در این گنبد از نوع نره است، کاشی نره یک نوع خشت است که گوشت دار است و ضخامت بیشتری دارد و برای اینکه درگیری بهتری با ملات ایجاد کند به صورت ضخیم و زاویه ­دار اجرا می شود. ضخامت دارد تا بتواند تنش های حرارتی را بهتر تحمل کند. بخشی از کاشی نره لعاب دار است و بخشی به صورت نرۀ بدون لعاب است که ارتفاع نره در این پروژه تا هفت و هشت سانتی متر می­ رسید. ما می توانستیم کاشی­ ها را به صورت موضعی با یک بندکشی و به صورت موقت نگه داریم ولی طرح دچار اعوجاج بود و دیگر حالت تخم مرغی خودش را نداشت و با توجه به فرسودگی ملات زیرین نمی توانستیم فقط بندکشی کنیم پس بهترین راه چاره این بود که ترک با همان متد خودش برچیده شده، قالب گیری و پارچه بندی شود و پارچه ها را مجدداً وصل کنیم که این روش ماندگارتر و اصولی­تر است. بهترین کار همین بود و این برچیدن لازم بود.

پروژۀ مرمت، جمعی پیش رفت

پروژۀ مرمت گنبد به صورت جمعی جلو رفت، بخش هایی را من نظارت داشتم و بخش هایی از آن نیز ناظران دیگری داشت و یا توسط مدیریت پایگاه که خود تخصص دکترای مرمت آثار دارد تصمیم گرفته شده است و این کار به صورت جمعی بوده است.

در فرایند نصب اختلافاتی وجود داشت

از ایراداتی که به این گنبد گرفته شده این است: گنبد را پایین آورده اند و نتوانسته اند چفت نمایند و گنبد را خراب نموده اند. به نظر من این یک نقد غیرمنصفانه و غیرآگاهانه است. گنبد شیخ هشت ترک جفت نر و مادگی است و در مجموع 16 ترک است که در این مرمت نر و مادگی با هم در یک قالب انجام شد تا کار راحت­ تر باشد و دقت کار بالا برود. مهم­ ترین نکته بحث ساخت قالب بود که دقیق ساخته شد و چیدمان هم منطبق با طرحی بود که با نظر دیگر کارشناسان اصلاح و نصب شد البته در فرایند نصب اختلافاتی وجود داشت.

خواه ناخواه در خط ترک ها با پایین و بالا و عقب و جلو شدن روبرو می شویم

دقت در پارچه بندی و پیاده سازی دو ترک مرمت شدۀ گنبد بسیار بالا بوده و فقط به مرمت موضعی بین ترک های کناری احتیاج دارد که ما در همه پروژه ها انجام می دهیم. درباره این ایراد که می گویند بین دو ترک فاصله وجود دارد ازنظر من این انتقاد هم ناآگاهانه است. ما خواه ناخواه در خط ترک ها با پایین و بالا شدن و عقب و جلو شدن روبرو می شویم و به همین در مرمت گنبدها مرمت خط ترک ها و نصفه گل های ترک­های کنار هم را نیز خواهیم داشت که این مرمت باید به صورت موضعی انجام شود و ما ناگزیر از مرمت خط هم ترازی ترک ها هستیم.

داربست نباید پیش از مرمت موضعی خط دو ترک باز می شد

قالبی که برای دو ترک مرمت شده استفاده شده برای سایر ترک ها نیز اجرا می شود چرا که قالب بر مبنای کل قوس گنبد ساخته شده است. ما انتظار داشتیم در این پروژه دید مرمتی تا خاتمه وجود داشته باشد و جمع کردن داربست وقتی اتفاق می افتاد که کار تمام شود. در این پروژه قرار نبود فقط همین دو ترک مرمت شده و پروژه جمع شود، نگاه پایگاه این بود که مرمت با همین تیم و همین فرمت ادامه پیدا کند و ضرورتی ندیدند که الان نصفِ­گل ها یعنی فاصله بین ترک ها مرمت شود ولی اگر ضرورت نداشت داربست هم نباید باز می­ شد. اگر داربست بازشده این دید وجود دارد که پروژه تمام شده و فاصله بین ترک ها مرمت نشده است درحالی که نگاه این پروژه، مرمت کل گنبد بود و داربست باید تکمیل می­ شد شاید اگر این اتفاق می ­افتاد این حساسیت ها به وجود نمی­ آمد. اگر قرار بود داربست جمع شود باید مرمت موضعی خط دو ترک انجام می شد.

کارگاه های سنتی گچ قدیمی محدود است

ملاتی که از گذشته در بناهای صفوی استفاده می­ شد گچ بوده است. هنوز هم ما از گچ استفاده می­ کنیم با این تفاوت که در گذشته از گچ­ های نیم­ کوب استفاده می ­شد که ازنظر ماهیتی با گچ های امروزی متفاوت بود چه ازنظر دانه­ بندی و چه ازنظر استحکامی و معینات مکانیکی آن بهتر از گچ های امروزی بوده است اما متأسفانه فعالیت کارگاه­ های سنتی گچ قدیمی بسیار محدود و دسترسی به آن ها هم محدودشده که ما نمی ­توانیم به آن سمت برویم. گچ ملات فوق العاده خوبی ازنظر چسبندگی است و خیلی خوب می­ تواند به مقاومت برسد و قابلیت فرم ­دهی خوبی دارد ولی در کنار این محاسن در بحث مقاومت برشی و جذب رطوبت ضعف دارد. گچ وقتی با رطوبت روبرو شود داغ رطوبت می بیند و کم کم پوسته و طبله می نماید و جدا می ­شود چون چسبندگی آن از بین می­ رود. در تمام پروژه های مرمت کاشی کاری شاید 80 درصد کاشی آسیب نمی­بیند بلکه ملات زیر آن که گچ است آسیب دیده است. بیش­ترین آسیبی که بناها می بیند به ملات مرتبط است چرا که چسبندگی ملات از بین می رود و المان­های متصل به ملات جدا می شوند.

ملات گنبد، گچ نیم کوب بوده است و از طرف دیگر در کار معرق، بند وجود ندارد. پارچه یکدست بوده و وقتی در اثر فرسودگی ملات پارچه نشست نموده قطعات جداشده و بین کاشی ­ها بند ایجاد نموده درحالی که کاشی معرق بند ندارد و در این نوع کاشی قسمت هایی که به بند احتیاج پیدا می­ کند فقط مابین تقسیمات و درواقع همان پارچه بندی­ ها است. ولی وقتی ملات پشت این پارچه که با گچ ریخته می شود از بین برود کاشی ها جداشده و بند ایجاد می شود. ولی قبل از آن مانند یک فرش دیده می­ شود درحالی که در گنبد مسجد شیخ لطف الله پارچه یکدستی خود را ازدست داده و فاصله افتاده و به مرور گچ از زیر می تواند به سطح بیاید. ضمن اینکه آجر در حالت عادی زرد است و به مرورزمان به واسطه آلاینده ها تغییر رنگ پیدا نموده و تیره­ تر می شوند.

20 درصد از تغییر رنگ غیرقابل گریز بوده و از بقیه می شد جلوگیری کرد

20 درصد از تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف الله غیرقابل گریز بوده است و بعد از هر مرمت تغییر رنگ اتفاق می افتاد، چون اولاً سطح را دوباره یکنواخت و تخم مرغی نموده و بندکشی اتفاق می افتد که می تواند سطح را سفیدتر کند و اما بخشی دیگر از تغییر رنگ به تصمیمات گرفته شده از سوی مجری و مدیریت پایگاه برمی شود که می­ شد از آن ها جلوگیری کرد. البته نمای ساختمان هم بعد از مدتی به دلیل باران­ های اسیدی تغییر رنگ پیدا می نماید که در بناهای جدید برای مقابله با این موضوع از پوشش های آب گریز استفاده می نمایند. در مورد گنبد مسجد شیخ لطف الله ملات موجب تغییر رنگ گنبد نشده است.

ترکیب آب با گِل، عامل تغییر رنگ گنبد نیست

ملاتی که در بنای اصلی گنبد استفاده شده گچ است و این ملات، گِل نبوده. این جمله اصلاً صحیح نیست که آقای حشمتی عنوان نموده ­اند ملات بخش قدیمی گنبد از نوع گِل است و ترکیب آب با گِل باعث تیره تر جلوه کردن قسمت های مرمت نشده می شود! و این نیز اصلاً صحیح نیست که خانم خطابخش در صندلی مدیریت پایگاه دنیای میدان نقش دنیا مهم ترین علت تغییر رنگ بخش مرمت شده نسبت به بخش های مرمت نشده را این طور عنوان نموده اند که به دلیل خالی شدن بندها در فصول بارندگی، آب به داخل خاک و نخاله های زیر کاشی ها نفوذ نموده و ضمن نفوذ گِل به داخل آجرهای کِرم رنگ، ازلحاظ بصری باعث اختلاف رنگ آجرهای کِرم رنگ می شود! این درواقع نوعی توجیه است. اینکه بگوییم آب با گل ترکیب و تغییر رنگ بخش قدیمی نسبت به بخش مرمت شده را باعث شده درست نیست و اصلاً چنین چیزی نبوده است.

مرحله دوغاب ریزی باید بهتر مدیریت و اجرا می شد

اینکه می­ گویند دوغاب از پشت به نره ها نفوذ نموده درست نیست چون ما با یک جسم سخت با یک ضخامت زیاد روبرو هستیم. رنگ ملات تأثیری در این تغییر رنگ نداشته است چرا که رنگ ملات اثری روی لایۀ بیرونی ندارد. ما با کاشی نره روبرو بودیم و ضخامت کاشی ها هم زیاد بوده است. مصالح، مصالح سخت است شیشه نیست که به فضای جلوی خودش انعکاس داشته باشد. کاشی از خشت خام و آجر تشکیل می ­شود و این طور نیست که اگر از پشت به آن رنگی ریخته شود به جلو نفوذ کند. ما در این گنبد با نرۀ پنج تا هشت سانتی متری روبرو هستیم و دوغاب هیچ نفوذی به جلوی آن نداشته است؛ اما در فرآیند نصبی برای اینکه بتوانند بندهای بین پارچه ها را پر نمایند از دوغاب استفاده نموده ­اند که آقای رضایت هم تایید کردند که این کار اجرا شده است درحالی که این مرحله باید بهتر مدیریت و اجرا می ­شد.

تغییر رنگ ترک مرمت شده شاید دو سال طول بکشد

وقتی دوغاب داده شده، بخشی از دوغاب بر روی سطح آجر آمده و تغییر رنگ بخشی از آن به همین دلیل است. البته به مرور تغییر رنگ اتفاق می افتد اما نه با دو یا سه باران بلکه شاید دو سال طول بکشد و بخشی از دلیل آن هم برمی شود به لایه های گچی که روی کار را گرفته است. این دوغاب صد درصد به مرور از بین می رود چون چسبندگی گچ بعد از روبرو شدن با رطوبت از بین می رود و اگر نمی شد گنبد به مرمت احتیاج پیدا نمی کرد ولی زمان می برد.

می شد از دوغاب استفاده نکرد

در این پروژه دوغاب می­ توانست اجرا نشود. این تشخیص دوستانی بود که تایید و اجرا کردند. پارچه ها در قالب، یکنواخت است و وقتی می خواهیم پارچه ها را روی گنبد نصب کنیم در شرایط واقعی احتیاج به عقب جلو کردن و انگشت زنی کاشی کار دارد که این پارچه دقیقاً درگیری و یکنواختی پیدا کند و به همین دلیل بین پارچه کمی فاصله ایجاد می شود و ازاین رو احتیاج به دوغاب نداریم اما برای اینکه فاصلۀ بین پارچه ها پر شود و رطوبت نفوذ نکند و آسیب نزند دوغاب استفاده می شود.

در کار کاشی لعاب دار دوغاب ریخته می­ شود و وقتی کل سطح تمام می­ شود کل آن دوغاب ریخته می شود و بعد سطح با پارچه و گونی پاک می شود تا جاهایی که فاصله است پر و یکدست ­تر شود و نفوذ رطوبت در این قسمت ها را نداشته باشیم؛ اما در زمینه­ های آجری بهتر بود از بندکشی استفاده می ­شد که خیلی کار زمان بری است چون فاصله میلی متری بین پارچه های ایجاد می شود و با بند راحت پر نمی شود و می شد پیش بینی های بهتری شود که وقتی دوغاب اجرا شد روی آجر ماندگار نشود.

گچ، تنفس بنا را ممکن می نماید

بعضی می­ گویند دوغاب راه تنفسی گنبد را بسته است درحالی که این سخن، درست نیست. این اصطلاحاتی است که در معماری سنتی وجود دارد و چون مصالح، سنتی است، تنفس گفته می شود و به این معناست که اگر رطوبتی در این فضا نفوذ کرد که نفوذ هم می نماید بتواند تنفس کند و رطوبت را از خودش خارج کند و دوباره به حالت خشک برسد. به هرحال ملات ها قابل نفوذ هستند آجر و گچ از مصالحی هستند که فوق العاده نفوذپذیرند. آب به راحتی در خود گچ نفوذ می­ کند که بدین منظور می توان وزن اشباع و غیراشباع گچ را اندازه گرفت، هوا هم خیلی راحت تر از آب به گچ نفوذ می نماید و گچ برخلاف مصالح پایه سیمان این قابلیت را دارد که تنفس بنا را امکان پذیر کند و برای همین سعی می کنیم در پروژه های مرمتی از مصالح پایه سیمان استفاده نکنیم چون رطوبت و هوا از سیمان عبور نمی نماید و به بنا آسیب می زند.

گچ استفاده شده در این پروژه ترکیبی است؛ گچ قرمز اصفهان یکی از گچ های خوب است که کارکرد آن در ساختمان سازی به عنوان ملات است و در ترکیب با خاک و گچ های دیگر استفاده می شود. در این پروژه چون ما از گچ زنده و دوغاب گچی استفاده کردیم و با توجه به این موضوع که هر گچ برای خودش قابلیت های متفاوتی دارد به همین دلیل از گچ ترکیبی استفاده شد. گچ اصفهان ازنظر زمان گیرایش با گچ سمنان تفاوت دارد و ما آن ها را در ترکیب با هم استفاده می کنیم و فقط گچ سرخه نبوده است چرا که گچ سمنان مقاومت و گیرایش بهتری دارد ولی گچ اصفهان ازنظر قابلیت کارکردن بهتر است و به این ترتیب این دو گچ با نسبت معینی ترکیب می شود تا قابلیت ها را برای کار ایجاد کند.

دربارۀ تمیزکاری و استفاده از تثبیت نماینده تیم کارشناسی پایگاه باید جوابگو باشد

تمیزکاری و استفاده از تثبیت نماینده­ ها موضوعی است که دیگر کارشناسان از آن اطلاع دارند. بخش هایی از کار در این قسمت را تیم کارشناسی پایگاه در دیگر قسمت­ها باید جوابگو باشد.

گفتند ما پیمانکاری را انتخاب می کنیم که به نظارت احتیاج نداشته باشد و عملاً این حرف اجرا شد

نظر اشتباهی وجود دارد که مدیریت پایگاه هم در مصاحبه با یکی از خبرگزاری ها نسبت به آن نظر دادند؛ اینکه گفتند فلان پروژه فلان ناظر را دارد ولی ما پیمانکاری را انتخاب می کنیم که به نظارت احتیاج نداشته باشد. این حرف ماهیتاً غلط است و متأسفانه عملاً هم این حرف اجرا شده است؛ درحالی که پروژه مفهوم خاصی دارد که به توجه پروژه گونه احتیاج دارد اما نظر پایگاه این بوده و هست. این ضعفِ بینش است، خودکم­ بینی است، هیچ موقع فکر و همفکری را با عمل نباید مقایسه کرد، کما اینکه هیچ موقع نباید استادکار معمار را با طراح مقایسه کرد. اینکه بگوییم یک نفر استاد است و فرزندانش همراهش بودند و به سلسله مراتب و خدمات نظارتی احتیاج ندارند و می توانند خود رأی اقداماتی انجام دهند نگاه درستی نیست. ما پیمانکارانی در کشور داریم که ساخت وسازهای عظیم انجام می دهند و میلیاردها تومان سرمایه دارد اما مشاور و ناظر دارند، باید در مورد این موارد تصمیم گیری بهتری شود.

پروژه چهارچوب دارد

از مدیریت پایگاه باید بپرسید ناظران پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله چه نقشی داشته­ اند؟! تأکید کلامی و عملی ایشان بود که پیمانکاری انتخاب می شود که به ناظر احتیاج نداشته باشد. البته من بیشتر در حوزۀ اجرا و روند اجرای پروژه حضور داشتم و در بحث تزئینات ورود نکردم؛ اما یک بخش هایی این طور بوده که دیگران نظارت کردند. من ازنظر تجربه و فن اجرایی به هیچ عنوان خودم را در حد استاد رضایت، پاک نژاد و دیگر بزرگان نمی بینم اما اعتقاد دارم وقتی پروژه مطرح می شود تعریف و چهارچوب دارد یا باید روال پروژه طی شود و یا باید از پروژه خارج شویم و به صورت امانی کار کنیم. اما وقتی اسم پروژه تعریف می شود باید دقت ها بالاتر رود و طبق ضوابط و چهارچوب ها و طبق شرایط پیش بینی شده در پیمان ها جلو رفت.

پروژه بسته نشده که صورت جلسه تایید داشته باشد

در مورد اینکه گفته اند صورت جلسۀ تایید این مرمت کجاست، باید بگویم که اصلاً پروژه بسته نشده که بخواهد صورت جلسه تحویل موقت یا تکمیل کار داشته باشد. اصول پیمان این است که وقتی قرارداد بین کارفرما با پیمانکار بسته می شود کارفرما می­ تواند تیم نظارتی خودش را بگذارد ولی معمولاً کارفرما یا باید رأساً خودش کار را تحویل بگیرد یا تیم یا شخصی را معین می­ کند که اگر کار ایراد دارد لیست آن معین و پس ازاینکه برطرف شد کار تحویل گرفته شود. گریو گنبد که قرارداد مجزایی داشت تکمیل و تحویل شد.

ادامه کار و قسمت جدید به صورت ترک تشریفات و با نظر و تأکید پایگاه با آقای رضایت بسته شد که چند نفر از کارشناسان به عنوان برآورردنمایندگان عملیات اجرایی قرارداد را امضا کردند ولی هیچ کاری هنوز تحویل گرفته نشده است البته در مرحله ای از پروژه با توجه به اینکه کار نصب اجرا شده بود درخواست تحویل موقت توسط پیمانکار داده شد و رئیس کمیسیون معین شده ولی با توجه به عدم تکمیل اعتبار قرارداد هنوز برطرف معایب ابلاغ و تحویل گرفته نشده است چون احتیاج به آنالیز دارد.

اهمال و ایراداتی هست اما کلیت کار خوب پیش رفته

درمجموع در این پروژه ایرادات وجود دارد. با اینکه ناراحتی زیادی در این پروژه وجود داشته و سعی نموده ایم این پروژه به دور از حواشی جلو رود ولی کار پروژه خوب جلو رفته است، یک سری ضعف ها در خاتمه پروژه رخ داده است که بخشی از آن ها غیرقابل گریز بود اما می ­شد آن ها را مدیریت کرد و می شد بعضی اقدامات توسط تیم اجرایی و تصمیم گیرندگان انجام نشود. اهمال­ هایی هم بوده اما کلیات کار روال درستی بود که با صبر و حوصله پیش رفت. در بعضی قسمت ­ها کمی دقت های بیشتری می طلبید اما نه کاشی ها و نه قوس گنبد آسیبی ندید و تقریباً شرایط موجود خود را در پیاده سازی داشت. فاصله های بین ترک ها هم قابل اصلاح است و باید ترک به ترک روی خط نصف ترک ها مرمت موضوعی داشته باشیم که جزء اصول کار است. استاد رضایت به عنوان یکی از استادان حاذق و قابل احترام است اما بخشی از کار بالاخره کار کاشی کاری است. کاشی کاری یکی از هنرهای اصیل اصفهان و ایران است. در اصفهان هفت کارگاه فراوری کاشی داریم که اکثر فراوریات کاشی کل ایران را انجام می دهند. بالغ بر 500 کارگاه کاشی کاری کار کاشی انجام می دهند که مصالح خود را از کارگاه های فراورینماینده می گیرند، همه آن ها نمی توانند هر کاری انجام دهند یکی فقط معرق کار است، یکی فقط کاشی­ تراش است، یکی مقرنس کار خوب است، یکی فقط معرق اسلیمی کار می­ کند و یکی فقط کتیبه، هر حوزه ای متخصص خودش را دارد هرچند هستند اساتیدی که در حوزه ­های مختلف توان و سابقه اجرای کار را دارند.

باید به انتقادها توجه شود

روال و روند کار در این پروژه فراتر از انتظاری بود که از تیم می رفت. آقایان رضایت این حساسیت را داشتند که کجا دارند کار می نمایند؛ ولی بالاخره باید به تفاوت ها و انتقادها توجه شود، حوزه فعالیت ها باید معین شود و به صورت تیم ورک کار شود. آقایان رضایت در مباحث سازه ای و در حوزۀ معماریِ کار و زیرسازی ها خیلی خوب کار کردند ولی در حوزۀ کاشی کاری احتیاج به سابقه و تخصص بیشتر بود. زیرسازی گنبد به خوبی انجام شد، پکفته ای روی گنبد آمده که گنبد ازنظر استحکامی بتواند پوستۀ خودش را تقویت کند و درکنارش سازو کشی زیر گنبد اجرا شده و در زیرسازی ها قرارگرفته تا بتواند با ملات گچ و دوغابی که بعد پشت پارچه ها ریخته شده استحکام را بیشتر کند که این بخش ها واقعاً خوب اجرا شده است.

می شد تغییر رنگ را مدیریت کرد

استاد رحمت الله رضایت انسان ارزشمندی هستند و واقعاً دغدغه دارند و کسی نیستند که سرسری کار را انجام بدهند. در حوزۀ کاشی هم در کنار خودشان کاشی کار قرار دادند ولی یک بخش هایی به تصمیماتی که گرفته شده بازمی شود. می­ شد تغییر رنگ را بهتر مدیریت کرد ولی این هم به مرور برطرف می شود. رنگی نرفته که برشود بلکه تغییر رنگ است اما به مرور بازی رنگ کمتر می شود ولی زمان می برد و حداقل در بازۀ کوتاه مدت ممکن نیست.

راحت نگوییم گنبد را خراب نموده اند

این موضوع هم مهم است که خیلی راحت نگوییم چیزی خراب شده و گنبد را خراب نموده اند! نه. ایراد دارد و باید هم معین شود که این ایرادها کجاست اما اینکه بدون دیدن و نگاه، کلیت را زیر سؤال ببریم درست نیست.

نمی توانیم پیش بینی کنیم زمان تکمیل پروژه چقدر طول می کشد

در بحث زمان بندی پروژه عوامل مختلفی دخیل است. کار گنبد بسیار سخت است و با توجه محدودیت هایی که ما داریم محدودتر هم می شود چرا که در بُعد اقتصادی اصلاً نمی دانیم چه اتفاقی می افتد. مرمت هر ترک گنبد مسجد شیخ لطف الله را می شود سه ماهه هم کار کرد اما اعتبارش باید باشد و پیچیدگی ­های درون سیستمی و برون سیستمی هم وجود نداشته باشد. به جمع و هماهنگ شدن همه شرایط احتیاج است تا بتوان کار را سریع تر پیش برد. ما به عنوان متولی امر حتی نمی توانیم پیش بینی کنیم که زمان پروژه چه مدت طول خواهد کشید.

این گفت وگو ادامه دارد...