معرفی آلات موسیقی ایرانی (ساز های موسیقی نواحی ایران) - مجله آیرخ

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - گستردگی و وسعت ایران و شهرهایش و اینکه هر شهر یا شهرستان آداب و رسم مخصوص به خود را دارند و همچنین قبایل و طوایف مختلفی که در گوشه و کنار ایران زندگی می نمایند، موجب شده است که هر طایفه موسیقی محلی خود را با ساز مخصوص به خودش (که معمولا دست ساز خودشان است) بنوازند. در این مقاله با ساز های مرسوم و معمول در نواحی ایران آشنا می شویم.

به طور کلی ساز های ایرانی به دو بخش کلی تقسیم می شوند:

1. ساز های موسیقی دستگاهی ایران: برای آشنایی با این بخش به مقاله معرفی ساز های موسیقی دستگاهی ایران مراجعه کنید.

2. ساز های موسیقی نواحی ایران: در این مقاله شرح داده می شود.

ساز های موسیقی نواحی ایران

آلات موسیقی و سازهای موسیقی نواحی ایران با توجه به نحوه نواختن ساز ها به 4 دسته زیر تقسیم می شوند:

1. زه صدا ها (کوردوفون ها) - ساز های زهی

2. پوست صدا ها (ممبرانوفون ها) - ساز های کوبه ای و ضربه ای دارای پوست

3. خودصدا ها (ایدیوفون ها) - ساز های کوبه ای، ضربه ای و سایشی بدون پوست

4. هوا صدا ها (آیروفون ها) - ساز های بادی

در ادامه با هر یک از این سازها و زیر مجموعه هایشان آشنا می شویم.

1. زه صدا ها (کوردوفون ها) - ساز های زهی

ساز هایی هستند که صدا در آن ها به وسیله ارتعاش زه یا همان سیم ایجاد می شود و به دو دسته زه صدا های مضرابی (سیم به وسیله مضراب به ارتعاش در می آید) و زه صدا های آرشه ای (سیم به وسیله آرشه به ارتعاش در می آید) تقسیم می شوند. در با انواع زه صدا های مضرابی و آرشه ای آشنا شوید.

زه صدا های مضرابی

• دوتار: در شهر های خراسان، ترکمن صحرا، کتول و مازندران رایج است. دوتار از دسته ساز های زهی مضرابی مقید است.

  (منظور از مقید این است که روی وتر یا وتر های آن انگشت گذاری می شود)

• تنبور: در شهر های کرمانشاهان و لرستان رواج دارد. از خانواده دو تار است. تنبور از ساز های زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود.
• تمبوره: از ساز های منطقه تالش در غرب استان گیلان است. تمبوره جزو ساز های زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود.
• تمبورک: این ساز بر خلاف نامش که بیانگر تمبور کوچک است سازی است نسبتا عظیم که در سرتاسر بلوچستان متداول است. از ساز های زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود و به ندرت با مضراب نواخته می شود.
• رباب هجده تار: این ساز در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تا حدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد و از ساز های زهی مضراب مقید است که با مضراب نواخته می شود.
• رباب پنج تار: در بلوچستان رواج دارد. رباب پنج تار نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر دراویش صاحبان در سراوان بلوچستان استفاده می شود.
• تار آذربایجان: مهم ترین ساز در اجرای مقامات آدربایجان است. تار آذربایجان از ساز های زهی مضراب مقید است که با مضراب نواخته می شود.

• بینجو: بینجو اصالتا بلوچی نیست اما حدود پنجاه سال پیش از پاکستان به بلوچستان ایران مهاجرت نموده. از خانواده ساز های زهی مضرابی مقید است که با مضراب نواخته می شود.
• قوپوز یا ساز عاشیقی: نام دیگرش ساز یا چگور است. قوپوز در آذربایجان شرقی و غربی و سایر مناطق ترک نشین رواج دارد. همچنین در استان های اردبیل، زنجان، همدان و قزوین نیز حضوری قابل توجه دارد. از ساز های زهی مضرابی مقید است که با مضراب نواخته می شود.
• باغلاما: در آذربایجان غربی و کردستان رواج دارد.
• تمبیره نوبان: در استان هرمز گان رواج دارد؛ و در مراسمی به نام نوبان که نوعی آیین موسیقی درمانی است استفاده می شود.

زه صدا های آرشه ای

• سروز (سرود) یا قیچک: در بلوچستان رواج دارد. به آن ساروز یا سارود هم می گویند. سروز مهم ترین و اصیل ترین ساز زهی آرشه ای مقید است.
• قیچک: در سیستان رواج دارد. از خانواده سازه های زهی آرشه ای مقید است.
• رباب: در خوزستان رواج دارد و کولی های عرب زبان خوزستان به آن ربابه هم می گویند.
• کمانچه ها: کمانچه در نواحی مختلف ایران مثل گیلان، لرستان، ترکمن صحرا، خراسان، گیلان و کرمانشاه مرسوم است که در هر کدام از نواحی تفاوت های جزئی در شکل ظاهری با یکدیگر دارند.

2. پوست صدا ها (ممبرانوفون ها)

دسته دیگر از سازهای موسیقی نواحی ایران پوست صدا ها یا ساز های کوبه ای و ضربه ای دارای پوست هستند که به دو دسته کلی زیر تقسیم می شوند:

• طبل هایی که با ضربه مستقیم به صدا در می آیند و شامل طبل های یک طرفه (یعنی یک طرفش بسته است) و دو طرفه که با چوب یا دست یا چوب و دست نواخته می شوند.

• طبل هایی که با ضربه غیر مستقیم به صدا در می آیند که خیلی مرسوم نیستند.

3. خودصدا ها (ایدیوفون ها)

این دسته از سازهای موسیقی نواحی ایران خود به خود قابلیت ایجاد صدا را دارند و ساز های کوبه ای، ضربه ای و سایشی بدون پوست هستند. ماده سازنده آن ها سخت و غیر قابل انعطاف و در عین حال قابل ارتعاش است. این سازها بر اساس نوع نواختن به 4 دسته تقسیم می شوند.

• خود صدا های کوبه ای مثل: چاک، کرب، سنج، تشتک و کوزه، زنگ ها و زنگوله ها، ترکی.
• خود صدا های تیغه ای مثل: قوپوز یا قاووز یا زنبورک.
• خود صدا های سایشی مثل: قارقارک.
• خود صدا های دمیدنی

4. هوا صدا ها (آیروفون ها) - ساز های بادی

در این نوع ساز ها صدا به وسیله ارتعاش هوا ایجاد می شود. این مجموعه از سازهای موسیقی نواحی ایران، خود به دو دسته زیر تقسیم می شوند:

• هوا صدا های آزاد: صدای ایجاد شده توسط این سازها نتیجه چرخاندن سریع اشیای مختلف در هوا و تماس جداره بیرونی این اشیا با هوای پیرامون آن است، مثل: ورورک که بدنه ای چوبی یا قوطی شکل دارد و به بالای آن یک طناب وصل شده است. ساز را به یاری طناب در هوا می چرخانند و صدا ایجاد می نمایند.
• ساز های هواصدا: در این نوع ساز ها هوا در داخل لوله یا محفظه صوتی مرتعش شده و صدا ایجاد می شود. مثل انواه نی ها، سوتک، قرنی مازندران، نی انبان بوشهر، بوق بوشهر، دوزله کردستان، نی جفتی هرمزگان، سرنا که در شرق خراسان و کرمانشاهان نواخته می شود، کرنا که به فارس، گیلان و مازندران بازمی شود، بالابان آذربایجان شرقی، بوق صدفی شاهرود، نی زبانه دار ترکمنی، نفیر، شیپور و سایر سازهایی که به این شکل هواصدا در نواحی مختلف ایران نواخته می شوند.

برای آشنایی بیشتر و مطالعه جزئیات هر کدام از سازهای موسیقی نواحی ایران می توانید به کتاب ساز شناسی ایرانی نوشته ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی مراجعه نمایید.